Η ισχυρότερη έκρηξη που έχουν δει ποτέ οι αστρονόμοι περιέχει ένα μυστηριώδες σήμα που θεωρούνταν αδύνατο να υπάρχει. Το σήμα αυτό όμως δίνει την πρώτη λεπτομερή ματιά στο εσωτερικό μιας έκρηξης ακτίνων γάμμα και υποδηλώνει ότι περιλαμβάνει την εξαΰλωση ύλης και αντιύλης.
Οι εκρήξεις ακτίνων γάμμα (GRB) είναι οι ισχυρότερες εκρήξεις ακτινοβολίας στο σύμπαν και παράγονται σε κοσμικές εκρήξεις και συγκρούσεις. Οι φυσικοί υποψιάζονται ότι οι GRB με την υψηλότερη ενέργεια προέρχονται από αστέρια που καταρρέουν και σχηματίζουν μια μαύρη τρύπα. Στη συνέχεια, η μαύρη τρύπα παράγει έναν πίδακα υλικού, που κινείται με ταχύτητα κοντά στην ταχύτητα του φωτός, ο οποίος διαπερνά το αστέρι που καταρρέει και εκπέμπει εκρήξεις ακτινοβολίας που μπορούμε να παρατηρήσουμε στη Γη. Αλλά το πώς ακριβώς παράγεται αυτή η ακτινοβολία ή τι μπορεί να περιέχει ο πίδακας παραμένει άγνωστο.
Μεγάλο μέρος αυτού του μυστηρίου προέρχεται από το φάσμα του φωτός που είναι αντιληπτό. Σε αντίθεση με το φως που παρατηρούμε από άλλα αντικείμενα στο σύμπαν, το οποίο περιέχει χαρακτηριστικές αιχμές που μπορούν να μας πουν για τα συγκεκριμένα άτομα ή άλλη ύλη που παρήγαγε αυτή την έκρηξη ενέργειας, το φάσμα του φωτός από τις εκρήξεις ακτίνων γάμμα εμφανίζεται πάντα ομαλό και χωρίς χαρακτηριστικά.
Στη δεκαετία του 1990, οι ερευνητές ενθουσιάστηκαν με την προοπτική ότι ορισμένες GRB έδειχναν να εμφανίζουν διακριτές γραμμές, ωστόσο μετά από προσεκτικές αναλύσεις διαπίστωσαν ότι επρόκειτο για στατιστικά σφάλματα και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα φάσματα των GRB δεν μπορεί να είναι ακανθώδη.
Τώρα, η Maria Ravasio του Πανεπιστημίου Radboud στην Ολλανδία και οι συνάδελφοί της ανακάλυψαν ότι το GRB221009A, που ανακαλύφθηκε το 2022 και είναι η λαμπρότερη έκρηξη που έχει παρατηρηθεί ποτέ, στην πραγματικότητα περιέχει μια ενεργητική κορυφή στα περίπου 10 megaelectronvolts.
«Την πρώτη φορά που είδα τη γραμμή, σκέφτηκα ότι έκανα κάτι λάθος», λέει η Ravasio. Αλλά αφού έκαναν λεπτομερή στατιστική ανάλυση και απέκλεισαν προβλήματα με το όργανο παρατήρησης – το διαστημικό τηλεσκόπιο ακτίνων γάμμα Fermi – η Ravasio και οι συνάδελφοί της κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η αιχμή στο φάσμα ήταν γνήσια. «Όταν συνειδητοποίησα ότι δεν επρόκειτο για σφάλμα, ανατρίχιασα γιατί συνειδητοποίησα ότι επρόκειτο για κάτι τεράστιο».
Επειδή σχεδόν όλα τα GRB παρουσιάζουν παρόμοια κατανομή ενεργειών, οι αστρονόμοι αναλύουν τις νέες ανιχνεύσεις GRB χρησιμοποιώντας μεθόδους ανάλυσης δεδομένων που λειτουργούν καλύτερα με αυτό το μοτίβο. Όμως η Ravasio και η ομάδα της χρησιμοποίησαν αντ’ αυτού μια μέθοδο που επιτρέπει τις αιχμές, και διαπίστωσαν ότι αυτή ταίριαζε καλύτερα στα δεδομένα. «Αυτό το τμήμα του φάσματος των GRB ήταν το ίδιο για χρόνια και κανείς δεν το εξέταζε», αναφέρει η Maria Ravasio. Και συμπληρώνει: «Η ενέργεια του [GRB221009A] μας επέτρεψε να δούμε αυτό το μέρος του φάσματος πολύ καλύτερα». Αυτή η αιχμή υποδεικνύει μια συγκεκριμένη φυσική διαδικασία πίσω από τις GRB που λείπει από τα καλύτερα μοντέλα που έχουμε για αυτές.
Για να εστιάσουν στο τι μπορεί να είναι αυτό, η Ravasio και η ομάδα της εργάστηκαν με την υπόθεση ότι δεν υπήρχαν πλήρη άτομα στον πίδακα, λόγω του πόσο ενεργητικός πρέπει να ήταν. Αυτό άφηνε μια πιθανή εξήγηση: την εξουδετέρωση των ηλεκτρονίων με τα αντίστοιχα της αντιύλης τους, τα ποζιτρόνια. Ένας τέτοιος εκμηδενισμός θα παρήγαγε ακτίνες γάμμα με μια ευδιάκριτη κορυφή 511 kiloelectronvolts. «Αυτό σας λέει ήδη τη σύνθεση του πίδακα, κάτι που δεν έχουμε καταλάβει από τα πρώτα GRB», λέει η Maria Ravasio.
Η υψηλότερη κορυφή των 10 MeV που παρατήρησαν οι ερευνητές οφείλεται στο γεγονός ότι το ενεργειακό φάσμα μετατοπίστηκε από το γρήγορα κινούμενο τζετ που παρήγαγε την ακτινοβολία, παρόμοια με το πώς η σειρήνα ενός ασθενοφόρου που κινείται προς το μέρος μας ακούγεται πιο ψηλά. Αυτή η διαφορά σήμαινε ότι μπορούσαν να υπολογίσουν την ταχύτητα του πίδακα που παρήγαγε την έκρηξη, ο οποίος ταξίδευε με το 99,99% της ταχύτητας του φωτός.
Η εύρεση μιας GRB με μια χαρακτηριστική γραμμή είναι «μια από τις μεγαλύτερες εκπλήξεις στον τομέα μας εδώ και περισσότερο από μια δεκαετία», λέει ο Eric Burns από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Λουιζιάνα. Ο Burns, ο οποίος είχε βοηθήσει στην ανάλυση των αρχικών δεδομένων που οδήγησαν στην ανακάλυψη του GRB221009A, παρουσίαζε τα αποτελέσματα σε ένα συνέδριο με συναδέλφους του όταν άκουσε για την ανακάλυψη της Maria Ravasio. «Κανείς μας δεν πίστευε ότι η δημοσίευση θα μπορούσε να είναι σωστή», λέει ο Burns. Και προσθέτει: «Διαβάσαμε τον τίτλο και όλοι μας είπαμε: “Αυτό είναι λάθος, δεν υπάρχει περίπτωση να είναι σωστό”».
Η ανάλυση όμως που πραγματοποίησαν η Maria Ravasio και οι συνάδελφοί της φαίνεται να είναι σωστή, λέει. «Είναι μάλλον εκπληκτικό. Μας διέφυγε εντελώς αυτό, επειδή δεν το ψάξαμε καν, επειδή ήμασταν απολύτως πεπεισμένοι ότι οι εκρήξεις ακτίνων γάμμα δεν έχουν γραμμές», αναφέρει ο Burns. Είναι πιθανό ότι και άλλες GRBs έχουν επίσης φασματικές αιχμές όπως αυτή, οι οποίες θα άξιζε να αναζητηθούν, αλλά είναι πιθανό να μπορέσαμε να δούμε μόνο αυτή, επειδή προήλθε από την πιο φωτεινή GRB όλων των εποχών, καταλήγει ο Eric Burns.
